Πέμπτη 21 Απριλίου 2011

Μια ματιά στις (γερμανικές) Τράπεζες

του Γιάνη Βαρουφάκη στο protagon.gr



Η αναδιάρθρωση του χρέους μας ήταν σίγουρη πριν ακόμα στεγνώσει το μελάνι στο Μνημόνιο περίπου ένα χρόνο πριν. Το μόνο που έκανε το Μνημόνιο ήταν να αυξήσει το κόστος της για την Ελλάδα και για την Ευρώπη. Οι ευρωπαίοι έκαναν κακό στον εαυτό τους που μας επέβαλλαν μια δανειακή συμφωνία που βάθαινε το πρόβλημα της ευρωζώνης, και εμείς κάναμε κακό που δεν διαπραγματευτήκαμε. (Δεν θα επαναλάβω το σκεπτικό καθώς παραμένει το ίδιο εδώ και μήνες πολλούς. Π.χ. βλ. Το Χρονικό μιας Προανναγγελθείσας Αναδιάρθρωσης, αναρτηθέν την 3η Νοεμβρίου 2010, η τον Θυμό της Γερμανίας, 20η Μαΐου 2010).
Το πρόβλημα είναι ότι, σήμερα, ένα χρόνο μετά, το ίδιο έργο επαναλαμβάνεται επί σκηνής: Η Ευρώπη συνεχίζει να διατρανώνει ότι θα λύσει το πρόβλημα με ακόμα περισσότερα ακριβά δάνεια για τα πτωχευμένα κράτη, και εμείς (η κυβέρνησή μας δηλαδή) βαυκαλιζόμαστε ότι θα βγούμε από το πηγάδι με ακόμα μεγαλύτερες περικοπές και... διαρθρωτικές αλλαγές. Το μόνο θετικό είναι ότι κάτι γίνεται στο παρασκήνιο. Το πέρασμα του χρόνου έχει αναδείξει τις ρωγμές στην αρχιτεκτονική του ευρω-συστήματος τόσο που, επί τέλους, κάποιοι υψηλά ιστάμενοι γερμανοί αναγκάστηκαν να τις δουν και να αρχίσουν να μελετούν την ουσία του προβλήματος.
Ποια είναι η ουσία; Έχω καταντήσει γραφικός να λέω και να ξαναλέω ότι η Κρίση δεν αφορά, επί της ουσίας, το δημόσιο χρέος αλλά τις τράπεζες του Βορρά, και δη της Γερμανίας. Ο Bill Clinton, στην πρώτη προεκλογική του εκστρατεία έλεγε και ξανάλεγε: It is the economy, stupid! Επιτρέψτε μου να τον παραφράσω: It is the banks, stupid!  Και πιο συγκεκριμένα, οι γερμανικές τράπεζες. Από αυτές θα εξαρτηθεί πως και πότε θα γίνει η αναδιάρθρωση του χρέους μας. Τόσο απλά. Ας δούμε όμως λίγο προσεκτικότερα τις λεπτομέρειες αυτής της διασύνδεσης.
Κατ' αρχάς, οι γερμανικές τράπεζες έχουν το χαμηλότερο δείκτη κεφαλαιοποίησης στην Ευρώπη και, από την άλλη, τα βιβλία τους δεν έχουν υποστεί την παραμικρή εκκαθάριση από τα τοξικά παράγωγα της προ του 2008 εποχής. Επί πλέον, είναι γεμάτες με ομόλογα της περιφέρειας. Με άλλα λόγια, βρίσκονται σε οικτρή κατάσταση. Ακόμα χειρότερα, δεν μπορούν καν να περιμένουν χείρα βοήθειας από τις υπόλοιπες τράπεζες της ευρωζώνης. Πράγματι, η διατραπεζική αγορά δεν λειτουργεί. Από την άλλη μεριά του Ρήνου, οι Γαλλικές τράπεζες βρίσκονται στην ίδια μοίρα με τις γερμανικές, ιδίως αν λάβει κανείς υπ' όψη του τα τεράστια ανοίγματα που έχουν στο Ισπανικό δημόσιο χρέος. Όσο για τις ισπανικές τράπεζες, η κατάσταση είναι εκρηκτική (αντίθετα με τις ανοησίες που ακούγονται ότι η κυβέρνηση Ζαπατέρο κατάφερε να τις εξυγιάνει): Από την μία μεριά έχουν κι αυτές ανοίγματα μεγαλύτερα του Grand Canyon στο ισπανικό και πορτογαλικό δημόσιο χρέος ενώ ακόμα πιο απειλητικά είναι τα ανοίγματά τους στις ζημίες της αγοράς ακινήτων στην οποία οι τιμές των σπιτιών και των γραφείων αναμένονται να κάνουν άλλη μια βουτιά της τάξης του 40% οσονούπω (με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τις ζημίες των τραπεζών που έχουν δανείσει τους εργολάβους). Τέλος, η ίδια η ΕΚΤ (η κεντρική μας τράπεζα) έχει τα δικά της δυσβάστακτα ανοίγματα στις τράπεζες όλης της ευρωζώνης: €146 δισ μόνο στις Ιρλανδικές και  €100 δισ μόνο στις δικές μας τράπεζες.
Ερώτημα: Τι συμβαίνει όταν μια νομισματική ένωση (π.χ. η ζώνη του δολαρίου, της στερλίνας, του ευρώ) έχει καταπλακωθεί από ένα βουνό χρέους και τραπεζικών ζημιών σε μια περίοδο αναιμικής ανάπτυξης τόσο εντός όσο και εκτός της νομισματικής αυτής ζώνης;
Απάντηση: Παρεμβαίνει πολιτικά, και με μακροοικονομική λογική (αντί για την ψευδο-μικροοικονομική λογική των νέων δανείων προς τους πτωχευμένους) προσπαθεί να συρρικνώσει, δια της βίας, το βουνό που απειλεί την ύπαρξή της. Πως μπορεί να το συρρικνώσει; Με δύο τρόπους. Πρώτον, επαφιόμενη στις ευεργετικές δυνάμεις ενός ήπιου πληθωρισμού. Δεύτερον, μέσω υποχρεωτικής αναδιάρθρωσης του δημόσιου χρέους και διαγραφής τραπεζικών ζημιών.
Στις ΗΠΑ και την Βρετανία, το 2008/9, αφού επανακεφαλαιοποιήθηκαν οι τράπεζες (με την γενναιόδωρη συνεισφορά των φορολογούμενων), οι αρχές εφάρμοσαν παράλληλα και τις δύο αυτές μεθόδους: Διαγραφή τραπεζικών ζημιών, φοβερά κουρέματα (οι πιστωτές της General Motors, για παράδειγμα, εξαναγκάστηκαν σε κούρεμα της τάξης του... 90%) συν την λεγόμενη ποσοτική χαλάρωση (quantitative easing) που στόχο είχε να τσιμπήσει λίγο ο πληθωρισμός (όπερ και εγένετο) καθώς η Fed αγοράζει σωρηδόν μετοχές, ομόλογα, ό,τι τέλος πάντων βρίσκει, δημιουργώντας ηλεκτρονικό χρήμα. Γιατί να θέλουν οι αρχές να αυξηθεί ο πληθωρισμός κατά μία ή δύο μονάδες; Μα για να μειωθεί η πραγματική αξία του δημόσιου χρέους.
Όλον αυτόν τον καιρό, η Ευρώπη αγρόν ηγόραζε. Πολλοί λένε ότι φταίει η έλλειψη ευρωπαϊκού (ομοσπονδιακού) υπουργείου οικονομικών, κάτι που οδηγεί σε έλλειψη συντονισμού σε μια ημιτελή νομισματική ένωση όπου η δημοσιονομική πολιτική, ανοήτως, έχει αφεθεί στα κράτη-μέλη. Αν και υπάρχει μια δόση αλήθειας εδώ, η πραγματική αιτία της ευρωπαϊκής παράλυσης βρίσκεται αλλού. Που; Σε μια διπλή γερμανική αγωνία για (α) το συγκριτικό της πλεονέκτημά της στην Ασία και (β) την τραγική κατάσταση των γερμανικών τραπεζών.
Η σχετική επιτυχία με την οποία η Γερμανία αντέδρασε στην μεγάλη πτώση του 2008/9 βασίζεται στην ζήτηση κεφαλαιουχικών αγαθών (μηχανημάτων ως επί το πλείστον) από την Κίνα και την Ιαπωνία. Με την Ιαπωνία να έχει τεθεί εκτός παιγνίου (ακόμα και πριν την χτυπήσει το τερατώδες τσουνάμι), η Κίνα αποτελεί την μοναδική πηγή Γερμανικής αισιοδοξίας. Όμως η ανάπτυξη της Κίνας, στην οποία βασίζεται η Γερμανία τόσο, οφείλεται στην εφαρμογή πολιτικών που η ίδια η Γερμανία απορρίπτει. Ποιων πολιτικών; Των τεράστιων κρατικών επενδυτικών προγραμμάτων σε υποδομές που είχαν ως αποτέλεσμα, από την μία, ένα ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ της Κίνας 10% ενώ από την άλλη την μείωση της κατανάλωσης των Κινέζων από το 45% του ΑΕΠ τους στο 38%. Το βλέπουν αυτό στην Γερμανία, παρατηρούν τις υπεράνθρωπες (και άκρως επιτυχημένες) προσπάθειες των κινέζων μηχανικών να κατασκευάζουν ντόπια υποκατάστατα των γερμανικών μηχανημάτων, και... πανικοβάλλονται.
Παράλληλα, οι ΗΠΑ εισέρχονται σε μια νέα υφεσιακή περίοδο καθώς οι περικοπές που μόλις συμφώνησε ο Πρόεδρος Ομπάμα στον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό με τους Ρεπουμπλικάνους (ώστε να μην πειραχθούν οι φοροαπαλλαγές των ζάπλουτων) θα ανακόψουν την αμερικανική ζήτηση τόσο για Κινεζικά όσο και για Γερμανικά προϊόντα. Σε συνδυασμό με το υψηλό πληθωρισμό στο εσωτερικό της Κίνας, που τον Μάρτιο έτρεχε στο 5.4% ετησίως (ενώ στην αγορά σπιτιών ο ρυθμός αύξησης των τιμών άγγιξε το 24%), είναι φανερό ότι η Κίνα οδεύει ολοταχώς για επιβράδυνση της οικονομικής της δραστηριότητας, για να μην πω και ύφεση. Είτε η επιβράδυνση αυτή θα έρθει επειδή θα την προκαλέσουν οι Κινεζικές αρχές (που πασχίζουν να μειώσουν τον εγχώριο πληθωρισμό) είτε θα έρθει μόνη της, απρόσκλητη και βίαιη, υπό την μορφή μιας αναπάντεχης ύφεσης. Με αυτά τα δεδομένα, θα ήταν αφροσύνη μεγάλη, για να μην πω παραβίαση των αρχών του Λουθερανισμού, αν ο κ. Schauble (ο υπουργός οικονομίας της Γερμανίας) πίστευε ότι η χώρα του θα μπορούσε να συνεχίσει το 2012 στον δρόμο και με τον ρυθμό του 2010/11. Κι αν δεν το κατάλαβε από μόνος του, είμαι σίγουρος ότι η αύξηση των επιτοκίων των γερμανικών ομολόγων από το 2,8% to 3,45% σίγουρα τράβηξε την προσοχή του.
Ας επιστρέψουμε όμως στα της Ευρωπαϊκής Κρίσης και στην Κρίση των Τραπεζών μας. Αν η Ευρώπη αντέγραφε τις ΗΠΑ και την Βρετανία αφήνοντας τον πληθωρισμό να ανέβει λίγο ώστε να μειωθεί το βουνό χρέους/ζημιών, ίσως να είχε νόημα η συνεχιζόμενη παροχή ακριβών δανείων στην Ελλάδα (καθώς το 2012, λόγω της πλήρους αποτυχίας του Μνημονίου, θα χρειαστούμε άλλα €25 δισ δανεικά). Ένας μικρός πληθωρισμός θα ήταν το αντίστοιχο του κουρέματος, της αναδιάρθρωσης εφόσον τίποτα άλλο δεν αλλάξει. Γιατί; Ας πάρουμε δύο απλά σενάρια: (Α) Κούρεμα 30% στα ομόλογά μας των €300 δισ με τον πληθωρισμό να τρέχει μεταξύ 1,5% και 2%. (Β) Κανένα κούρεμα και ένας πληθωρισμός της τάξης του 2,8% με 3% για 7 με 8 χρόνια. Προσέξτε ότι τα δύο αυτά σενάρια έχουν ακριβώς τον ίδιο αντίκτυπο ως προς την αξία του ελληνικού δημόσιου χρέους. Το μειώνουν, σε πραγματικές τιμές, το ίδιο. Βέβαια, από πολιτικής πλευράς το (Β) είναι σαφώς πιο ελκυστικό, καθώς τα κουρέματα είναι για τις τράπεζες και τους τραπεζίτες ότι για τον διάολο το λιβάνι. Έλα όμως που δεν υφίσταται η υπόθεση εργασίας παραπάνω: ότι δηλαδή τίποτα άλλο δεν θα αλλάξει!
Για να δούμε τι θα αλλάξει, αρκεί μια ματιά στα Ιρλανδικά ομόλογα τα οποία μόλις υποβαθμίστηκαν από τους γνωστούς οίκους αξιολόγησης. Ποια ήταν η λογική της υποβάθμισης αυτής; Ότι, λένε, η εφαρμοζόμενη λιτότητα πλήττει τα δημόσια έσοδα της Ιρλανδίας μεγαλώνοντας τις πιέσεις για περισσότερη... λιτότητα (βλ. εδώ για το επίσημο σκεπτικό και εδώ για αντίστοιχα επιχειρήματα  που μετέφερα στους άγγλους πριν καιρό). Και μην μου πείτε ότι φταίει η διαφθορά του Ιρλανδικού κράτους, η έλλειψη διαρθρωτικών αλλαγών, το μεγάλο κράτος; Τίποτα από αυτά δεν ισχύει στην Ιρλανδία. Κι όμως: τα ΄δια ακριβώς βιώνουν με εμάς. Το συμπέρασμα είναι απλό: Ο φαύλος κύκλος καλά κρατεί σε ολόκληρη της ευρωζώνη! Τα δάνεια από το EFSF στα πτωχευμένα κράτη, όπως το Ιρλανδικό και το δικό μας, ρίχνουν νερό στον μύλο της Κρίσης. Ουσιαστικά, το βουνό χρεών και ζημιών ψηλώνει όχι μόνο στην Ιρλανδία και στην Ελλάδα αλλά σε όλη την ευρωζώνη.
Να λοιπόν τι κρύβεται πίσω από τα γερμανικά υπονοούμενα περί αναδιάρθρωσης του ελληνικού χρέους: η προσπάθεια να σηματοδοτήσουν στην (και να προετοιμάσουν την) υπόλοιπη Ευρώπη ότι τέλος τα ψέμματα. Ότι η ελπίδα να αφήσουν έναν ήπιο πληθωρισμό να συρρικνώσει σταδιακά το χρέος της ευρωζώνης μας τελείωσε. Την σκότωσε η συνειδητοποίηση πως η δυναμική της Κρίσης είναι ισχυρότερη από αυτό που μπορεί να δαμάσει ένας ήπιος πληθωρισμός. Και δεδομένων των εξελίξεων στην Κίνα και στις ΗΠΑ, η Γερμανία ξεπροβάλει ως θιασώτης του Plan G (σημ. μετά από τόσα αποτυχημένα σχέδια αντιμετώπισης της Κρίσης έχω χάσει το... μέτρημα, C,D,F δεν είμαι πια σίγουρος): Το πλάνο της αναδιάρθρωσης του χρέους, αρχής γενομένης με την Ελλάδα, η οποία θα γίνει το πειραματόζωο (όπως τον περασμένο Μάιο είχε γίνει το πειραματόζωο για την δημιουργία του EFSF).
Ως  επί πλέον ένδειξη ότι έτσι όντως έχουν τα πράγματα, κοιτάξτε την πολιτική της ΕΚΤ ως προς τα επιτόκια. Απ' ότι φαίνεται, η ΕΚΤ υποκύπτει στην πίεση της Γερμανίας για αύξησή τους από το 1% στο 2% (έως τον Σεπτέμβρη). Δεν κατανοούν οι φίλοι μας οι Γερμανοί ότι μια τέτοια αύξηση ωθεί το δημόσιό μας (και εκείνο της Ιρλανδίας, της Πορτογαλίας και της Ισπανίας) βαθύτερα στην αναδιάρθρωση; Δεν καταλαβαίνουν ότι εκθέτουν τον κ. Παπανδρέου ο οποίος την 25η Μαρτίου πανηγύριζε έντονα την μείωση του επιτοκίου δανεισμού της χώρας (από την τρόικα) κατά 1% - και τώρα αυτό το 1% εξαφανίστηκε ως δια μαγείας πριν καλά-καλά το γευτούμε; Και βέβαια τα γνωρίζουν όλα αυτά. Δεν πρόκειται για λάθος αλλά για συνειδητή πολιτική: η αύξηση στα επιτόκια της ΕΚΤ, ότι και να λέει ο κ. Trichet, έχει σχεδιαστεί παράλληλα με την αναδιάρθρωση του χρέους μας - και πολύ πιθανόν και των υπόλοιπων περιφερειακών.
Αν έχω δίκιο, γιατί δεν το ανακοινώνουν να τελειώνουμε; Επειδή δεν έχουν ακόμα αποφασίσει ακριβώς ποια μορφή θα πάρει η αναδιάρθρωση. Επιτέλους κ. Παπακωνσταντίνου, σταματήστε να αρνείστε το αναπόφευκτο επιμένοντας ότι όπου νάναι βγαίνουμε στις αγορές. Έχετε ιερή υποχρέωση να διαπραγματευτείτε την αναδιάρθρωση που ετοιμάζουν άλλοι για εμάς. Όταν διαψεύδετε την αναδιάρθρωση (κάτι που δεν έχετε κανέναν λόγο να το κάνετε, καθώς άλλο υποτίμηση, που δεν προαναγγέλλεται, και άλλο αναδιάρθρωση) ουσιαστικά θέτετε εαυτόν εκτός διαπραγμάτευσης για το πως θα γίνει η αναδιάρθρωση. Δεν διαπραγματευτήκατε (κάκιστα) το Μνημόνιο. Διαπραγματευτείτε τουλάχιστον την αναδιάρθρωση! Και μην μας πείτε πάλι ότι οι πτωχευμένοι δεν διαπραγματεύονται. Απέναντί σας έχετε μια Γερμανία που αγωνιά για την πτώχευση των δικών της τραπεζών. Υπάρχει πολύς χώρος για να διαπραγματευτούμε. Ο Ανδρέας Παπανδρέου, είμαι απόλυτα σίγουρος, θα το καταλάβαινε αυτό. Ο κ. Παπακωνσταντίνου, ίσως επειδή δεν έχει αυτές τις καταβολές, να μη τον κατανοεί. Ο πρωθυπουργός όμως δεν έχει άλλοθι επ' αυτού.
Επίλογος
Η Γερμανία φαινομενικά δείχνει σίγουρη για τον εαυτό της. Δεν είναι όμως. Ο υπουργός των οικονομικών της καταλαβαίνει καλά ότι η άμμος στην κλεψύδρα ρέει γρήγορα και ότι, αν δεν λυθεί η Κρίση πριν ο τελευταίος κόκκος περάσει την στενωπό και η κλεψύδρα αδειάσει, η Γερμανική βιομηχανία θα αρχίσει να πισωγυρίζει, με μια εργατική τάξη έτοιμη να ξεσηκωθεί και μια μεσαία τάξη έτοιμη να στραφεί στους σοσιαλδημοκράτες. Για ένα χρόνο τώρα το Βερολίνο ήλπιζε ότι η Κρίση του ευρώ μπορεί να πέρναγε με τον καιρό, με την βροχή, με τον ήπιο πληθωρισμό. Ο υπουργός των οικονομικών της, ο κ. Schauble, δεν το ελπίζει πια. Το χαρτί της αναδιάρθρωσης του χρέους, με πρώτο το δικό μας, είναι ήδη στο χέρι του και θα παιχθεί προσεχώς χωρίς η δική μας κυβέρνηση να έχει το θάρρος να διαπραγματευτεί την σχεδιαζόμενη αναδιάρθρωση.
Αυτά είναι τα άσχημα νέα. Τα καλά νέα είναι ότι η πρότασή μας με τον Stuart Holland (η λεγόμενη και Modest Proposal), στην σημερινή συγκυρία, γίνεται ακόμα πιο ελκυστική. Έτσι τουλάχιστον μας μηνύει ένας τέως καγκελάριος. Γιατί; Για δύο λόγους: Επειδή η Πολιτική 1 που προτείνουμε (η μεταβίβαση του κατά Μάαστριχτ νόμιμου χρέους στην ΕΚΤ) πρακτικά αναδιαρθρώνει μέρος του χρέους χωρίς κούρεμα, ενώ η Πολιτική 2 δίνει την δυνατότητα στην ΕΚΤ να κουρεύει τα ομόλογα των τραπεζών επιλεκτικά και ανάλογα με το 'ποινικό' τους μητρώο (κάτι που σίγουρα θα αποδεχόταν ως δέον και πρέπον κάποιος της γερμανικής σχολής) ενώ παράλληλα αναθέτει στο EFSF να κάνει αυτό που χρειάζονται περισσότερο από ο,τιδήποτε και οι γερμανικές τράπεζες: Eπανακεφαλαιοποίηση!
Αν μεταξύ τους οι έλληνες και γερμανοί κυβερνώντες δεν καταφέρουν να συντονιστούν στην βάση μιας τέτοιας λογικής πολιτικής εναντίον της Κρίσης, και επιμείνουν στο σημερινό οδικό χάρτη προς το απόλυτο πουθενά, το μόνο που έχουμε να προσμένουμε είναι η χειροτέρευση της τραπεζικής κρίσης, η αύξηση του χρέους, μια ισχνότερη και διχασμένη Γερμανία και μια Ελλάδα κρανίου τόπος. Θέλω να πιστεύω ότι κάποια στιγμή, πριν η κλεψύδρα αδειάσει, η πραγματικότητα θα εμφυσήσει τους ηγέτες μας με μια γενναία δόση θάρρους.

ΥΓ. Για μια εκτενέστερη έκδοση αυτού του άρθρου στα αγγλικά πατήστε εδώ.

Εμείς τι κάνουμε;

του Γιάνη Βαρουφάκη
 

Ένα χρόνο τώρα επιμένω από αυτές τις (ιστο)σελίδες ότι η Κρίση είναι ευρωπαϊκή και δεν επιδέχεται λύσης που να μην αντιμετωπίζει ταυτόχρονα, και σε κεντρικό ευρωπαϊκό επίπεδο, την τριπλή κρίση: του τραπεζικού τομέα, του δημόσιου χρέους και της κατάρρευσης των παραγωγικών επενδύσεων στην ευρωζώνη. Πράγματι, σας έχω κουράσει με μια σχεδόν έμμονη ιδέα για το πως θα μπορούσε να μοιάζει μια τέτοια ευρωπαϊκή λύση, επιμένοντας (σαν χαλασμένος δίσκος βινυλίου) ότι χωρίς τέτοια συνολική λύση ούτε η Ελλάδα θα ανακάμψει ούτε η ευρωζώνη θα επιβιώσει.
Για μήνες τώρα, λέω αυτό το ποιηματάκι μου. Και κάθε φορά που το λέω, οι δημοσιογράφοι που μου παίρνουν συνέντευξη (αλλά και εσείς οι αναγνώστες του protagon.gr) επανέρχονται: "Ναι, αλλά δεδομένου ότι, όπως φαίνεται, οι ευρωπαίοι εθελοτυφλούν, εμείς τι μπορούμε να κάνουμε;" Η απάντηση που δίνω θεωρείται μοιρολατρική, για να μην πω εξοργιστική: Ό,τι και να κάνουμε εμείς, δεσμευμένοι όπως είμαστε στην ευρωζώνη, αν η ευρωζώνη δεν λύσει τα δομικά της προβλήματα, η μικρή Ελλαδίτσα, ο αδύναμος κρίκος της ευρωζώνης, όσο και να αυτο-μαστιγώνεται, δεν μπορεί να βγει από την Κρίση με τις δικές της δυνάμεις. Αντίθετα με αυτά που λέει ο πρωθυπουργός μετά την τελευταία Σύνοδο Κορυφής (εν συντομία, ότι η Ευρώπη έπραξε το καθήκον της απέναντί μας, τώρα η τύχη μας είναι στα δικά μας χέρια), θυμίζουμε έναν αδύναμο κολυμβητή που βλέπει το τσουνάμι να έρχεται: Ό,τι και να κάνει, όσο σκληρά και να προπονηθεί μέχρι να τον χτυπήσει το επερχόμενο τείχος του νερού, αν δεν γίνει κάτι για να κοπάσει το τσουνάμι, η τραγική τύχη του είναι προδιαγεγραμμένη.
Το ερώτημα όμως παραμένει: Την ώρα που παλεύουμε να πείσουμε τους υπόλοιπους ευρωπαίους για την ανάγκη μιας συνολικής λύσης, τί κάνουμε εδώ στα πάτρια; Τίποτα; Όχι βέβαια. Έχουμε πολλά, πάρα πολλά να κάνουμε. Το να κοπάσει το τσουνάμι είναι αναγκαία συνθήκη για να μην πνιγούμε. Δεν είναι όμως και ικανή: Αν δεν βελτιωθούν οι κολυμβητικές μας επιδόσεις θα πνιγούμε ακόμα κι αν ξεθυμάνει το τσουνάμι. Ακόμα κι αν μας διαγράψουν το χρέος ολόκληρο, κι αν συνεχίσουμε όπως οδεύουμε από το 1970, θα το ξαναχτίσουμε το βουνό χρέους σε μερικά χρόνια. Απλά, μην έχουμε αυταπάτες: Όσο και να βελτιωθούμε, όποιες μεταρρυθμίσεις και να κάνουμε, η ευρωπαϊκή λύση είναι sine qua non.
Στο ακριβώς προηγούμενο άρθρο μου είχα δεσμευτεί ότι στο επόμενο, δηλαδή σε αυτό, θα σκιαγραφούσα τις μεταρρυθμιστικές κινήσεις που προτείνω, ελπίζοντας στο μεταξύ σε μια θεαματική αλλαγή της ευρωπαϊκής πολιτικής εναντίον της Κρίσης. Οι ιδέες που καταθέτω παρακάτω κινούνται σε τρεις άξονες: Μεταρρύθμιση του δημόσιου τομέα, φορολογική μεταρρύθμιση, 5ετές πρόγραμμα ανάπτυξης της οικονομίας, ενεργοποίηση νέων μορφών συμμετοχικής επιχειρηματικότητας. (Κάποιες από αυτές τις ιδέες, τις παρουσίασα την περασμένη εβδομάδα στο πλαίσιο μελέτης που μου ανέθεσε το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο, το ΕΒΕΑ, την οποία μπορείτε να διαβάσετε εδώ.)

1. Δημόσιος Τομέας
Ξεκινώ με το μέγα ζήτημα του δημόσιου τομέα και, συγκεκριμένα, με μια σκληρή παρατήρηση που εμπεριέχει την πεμπτουσία του παραδόξου της σκληρής σημερινή ελληνικής πραγματικότητας: Από την μία μεριά, είναι ξεκάθαρο ότι, ανέκαθεν, το ελληνικό δημόσιο ήταν ο υπ. αρ. 1 εχθρός του πολίτη, της κοινωνίας και της οικονομίας. Τώρα μάλιστα που βρισκόμαστε στην δίνη της Κρίσης, η ατελέσφορη προσπάθεια μείωσης των ελλειμμάτων μέσω οριζόντιων περικοπών μεγεθύνει την εχθρότητα του κράτους προς τους πολίτες τους οποίους (υποτίθεται ότι) εξυπηρετεί. Από την άλλη, η μείωση των δημόσιων δαπανών και η συρρίκνωση μισθών και θέσεων εργασίας στο δημόσιο (όπως προτείνουν σοβαροί άνθρωποι όπως ο Αλέκος Παπαδόπουλος, ο Στέφανος Μάνος κ.α.) θα ενέτεινε την Κρίση και θα ήταν καταστροφική τόσο για την κοινωνία όσο και για τον ιδιωτικό τομέα. Τί κάνουμε λοιπόν επ' αυτού; Η απάντηση που προτείνω είναι απλή: Αντί να εστιάζουμε στο λογιστικό κόστος του δημοσίου, να επικεντρωθούμε στην θεαματική αύξηση της παραγωγικότητας και αποτελεσματικότητάς του. Δύο προτάσεις θέλω να καταθέσω επ΄αυτού: Την πρώτη την ονοματίζω "Αυτο-πληροφόρηση του Δημοσίου" και την δεύτερη "Δημόσιο Δύο Ταχυτήτων" ή "Μοντέλο ΚΕΠ".
Αυτο-πληροφόρηση του Δημοσίου: Φανταστείτε έναν νόμο που, μετά από 12 ή 18 μήνες, απαγορεύει δια ροπάλου σε οποιαδήποτε δημόσια υπηρεσία να ζητήσει από πολίτη ή εκπρόσωπο επιχείρησης πιστοποιητικό το οποίο να πιστοποιεί κάποια  πληροφορία που διαθέτει κάποια υπηρεσία του... Δημοσίου. Π.χ. να μην μπορεί το ΙΚΑ να ζητά από υποψήφιο συνταξιούχο να του προσκομίσει οποιαδήποτε πληροφορία διαθέτει η εφορία, να απαγορεύεται η απαίτηση της εφορίας από μια υπό ίδρυση επιχείρηση να προσκομίσει πιστοποιητικά από το ΙΚΑ, την πολεοδομία, τον ΟΑΕΔ κλπ. Με μία κίνηση, με μια μονοκονδυλιά, το Δημόσιο παύει να καταδυναστεύει τις ζωές μας, να επιβραδύνει την επιχειρηματική δραστηριότητα, να σπαταλά το παραγωγικό δυναμικό της οικονομίας μας. Παράλληλα, το Δημόσιο εξαναγκάζεται να δημιουργήσει νέες καινοτόμες μορφές μηχανογράφησης αλλά και δίαυλους από τους οποίους θα ρέει, εντός των τειχών του δημόσιου τομέα, η πληροφορία.
"Δημόσιο Δύο Ταχυτήτων" ή "Μοντέλο ΚΕΠ": Αναμφισβήτητα, η πιο επιτυχημένη μεταρρύθμιση των τελευταίων δύο δεκαετιών ήταν η δημιουργία των ΚΕΠ. Ποια ήταν η ιδιοφυής ιδέα πίσω από αυτή την μεταρρύθμιση; Ότι το στρεβλό υπάρχον σύστημα δεν μεταρρυθμίζεται αλλά, σε αντιδιαστολή, αντιμετωπίζεται με bypass. Δεν έγινε προσπάθεια μεταρρύθμισης των ληξιαρχείων αλλά, αντίθετα, δημιουργείται μια νέα, σύγχρονη υπηρεσία, με νέους υπαλλήλους, έτσι ώστε να μην χρειαστεί να ξαναπάει ο πολίτης στο Ληξιαρχείο για να πάρει αντίγραφο ληξιαρχικής πράξης. Κάτι ανάλογο χρειάζεται να γίνει σε όλο τον δημόσιο τομέα. Δύο ταχύτητες παντού, με τους νέους και τους αξιολογότερους από τους παλαιούς υπάλληλους να μεταφέρονται στην δεύτερη ταχύτητα, στο αντίστοιχο ΚΕΠ, με εντολή την δημιουργία ενός εντελώς νέου μηχανισμού (σε νέα κτήρια αν γίνεται), με μηχανισμούς αξιολόγησης έργου, και ανάλογα κίνητρα πραγματικής εξατομικευμένης παραγωγικότητας.  Όποιος από τους παλαιούς υπαλλήλους δεν αξιολογείται ως ικανός να περάσει στην νέα "ταχύτητα", παραμένει την παλαιά καθώς οι απολύσεις σε καιρό Κρίσης, όπως λέω και ξαναλέω, είναι καταστροφικές  τόσο από οικονομικής όσο και από κοινωνικής άποψης.  Όμως, και αυτό έχει σημασία, πρέπει να δίνονται συνεχώς ευκαιρίες σε όλους τους υπαλλήλους της πρώτης "ταχύτητας" να περάσουν στην δεύτερη, ίσως μέσω εθελοντικής μετεκπαίδευσης. Σιγά-σιγά, με το σωστό management, το κέντρο βάρους θα μετατοπίζεται από την πρώτη στην δεύτερη ταχύτητα και η αποτελεσματικότητα του Δημοσίου θα αυξάνεται εκθετικά.

2. Φορολογικό σύστημα
Φορολογικοί συντελεστές: Κάποιοι φίλοι (αλλά και μη) παραξενεύτηκαν την περασμένη εβδομάδα όταν με άκουσαν να καταθέτω από κοινού με το ΕΒΕΑ πρόταση για την μείωση του φορολογικού συντελεστή των μικρομεσαίων επιχειρήσεων στο 15% (βλ. εδώ και εδώ). Μάλιστα ερωτήθην: Αρκετά δεν φοροδιαφεύγουν οι επιχειρήσεις; Δεν τους φτάνει η μείωση μισθών και το ξεχαρβάλωμα των εργασιακών σχέσεων; Χρειάζονται και μείωση του φορολογικού συντελεστή; Η απάντησή μου, απλή: Στον καιρό της Κρίσης όλοι χάνουν. Επιχειρήσεις και εργαζόμενοι. Ιδιώτες και δημόσιο. Έχουμε ελεύθερη πτώση κυρίες και κύριοι. Εν μέσω μιας τέτοιας πτώσης, ένα είναι το ζητούμενο: Ένα αλεξίπτωτο που θα φρενάρει την πτώση. Αποτελεί ιερό καθήκον του κράτους, απέναντι στους πολίτες και απέναντι στον εαυτό του, να μειώσει άμεσα όλους τους φορολογικούς συντελεστές ώστε να αυξήσει τα δημόσια έσοδα. Στην Ελλάδα, το 99% των επιχειρήσεων πληρώνουν κατά μέσον όρο περί τα €6000. Μια μείωση του φορολογικού συντελεστή για τους μικρομεσαίους, καθώς και του ΦΠΑ για όλους, εφόσον συνδυαστεί με σωστή επικοινωνιακή πολιτική και βελτίωση της λειτουργίας των εφοριών, θα αποδώσει περισσότερα έσοδα - όχι λιγότερα. Προτείνω, πιο συγκεκριμένα, την μείωση του ΦΠΑ στο 15% αλλά και την δημιουργία μιας προοδευτικής κλίμακας φορολογικών συντελεστών για τις επιχειρήσεις (κατά το μοντέλο της Πορτογαλίας) όπου τα ετήσια εισοδήματα έως €10.000 φορολογούνται με 12,5%, από €10.000 έως €15.000 με 14,5%, κλπ μέχρι που ο συντελεστής να φτάνει στο 25% για ετήσια εισοδήματα άνω των €100.000 και στο 40% για εισοδήματα από €1εκ και πάνω (ώστε οι τράπεζες να συνεισφέρουν όσο και οι πλούσιοι). Φαντάζεστε την αλλαγή κλίματος στην αγορά και στην κοινωνία αν έβγαινε μια διαφήμιση στις τηλεοράσεις από το υπουργείο οικονομικών που, ουσιαστικά, να λέει στους πολίτες: "Σε μια δύσκολη στιγμή, το κράτος έκανε το καθήκον του απέναντί σου. Ήρθε η σειρά σου να κάνεις το δικό σου καθήκον απέναντι στους υπόλοιπους. Δήλωσε τα πραγματικά σου εισοδήματα!"
Φορολογικοί έλεγχοι: Όσο ζούσα σε αγγλοσαξονικές χώρες, για 23 χρόνια, σας διαβεβαιώ ότι δεν είχα δει ποτέ το κτήριο κάποιας εφορίας. Ούτε και μου ζητήθηκε να στέλνω σακούλες με αποδείξεις και άλλα δικαιολογητικά κάθε φορά που συμπλήρωνα την φορολογική μου δήλωση. Ποτέ! Αυτό που γνώριζα όμως ήταν ότι, αν ποτέ επιλεχθώ για τυχαίο δειγματοληπτικό έλεγχο, και δεν έχω τα απαραίτητα δικαιολογητικά και αποδείξεις έτοιμες (με τις οποίες θα δικαιολογείται και η τελευταία κίνηση στον τραπεζικό μου λογαριασμό), η ζωή μου (όπως την ήξερα) θα έληγε! Μία φορά μου έγινε τέτοιος έλεγχος. Το 1993. Ήταν δυσάρεστος. Όμως ήταν μικρό το κακό μπροστά στην αναξιοπρέπεια του να τρέχω στις εφορίες για δεκαετίες και να βρίσκομαι συνεχώς αντιμέτωπος με ένα κράτος το οποίο με αντιμετωπίζει ως ένοχο (καθώς η απόδειξη του εναντίου είναι φιλοσοφικά αδύνατη). Ο έφορος που μου τηλεφώνησε μου έδωσε την επιλογή να με επισκεφτεί στο γραφείο μου ή να πάω εγώ στο δικό του. Επέλεξα το γραφείο μου. Με επισκέφτηκαν δύο, ένας άνδρας εφοριακός και μία γυναίκα. Πριν αρχίσουμε, έβγαλαν από μια τσάντα ένα μαγνητόφωνο και με πληροφόρησαν ότι ό,τι πούμε πρέπει να καταγραφεί και στο τέλος να σφραγιστεί η κασέτα (τώρα χρησιμοποιούν dvd) μετά από υπογραφή και των δύο μερών. Μου είπαν μάλιστα ότι, σε περίπτωση που το ένα από τα δύο μέρη (εγώ ή εκείνοι) θέλουν να επικαλεστούν κάτι από αυτά που θα ειπωθούν στο δικαστήριο, έχει το δικαίωμα να το κάνει. Με αυτά τα λόγια έρχομαι στην απλή πρόταση: Αυστηροί δειγματοληπτικοί έλεγχοι, με δρακόντεια μέτρα εναντίον των παρανομούντων, μέγιστη προθεσμία στα δικαστήρια για την επιβολή κυρώσεων οι 6 μήνες, αλλά και παράλληλα νομική επιβολή υπηρεσιακής μαγνητοφώνησης όλων των συνομιλιών μεταξύ ελεγκτών και εκπροσώπων των επιχειρήσεων, με δικαίωμα του κάθε μέρους να επικαλεστούν τα μαγνητοφωνημένα αρχεία σε κάθε διοικητική/δικαστική εξέταση.

3. Πενταετής Οικονομικός Προγραμματισμός
Τα πενταετή αναπτυξιακά προγράμματα στην χώρα μια θλιβερή προϊστορία. Στα χαρτιά έμειναν. Σε συνδυασμό με την δεσπόζουσα νεοφιλελεύθερη άποψη ότι δεν είναι δουλειά του κράτους να αναδεικνύει τους εθνικούς πρωταθλητές στον χώρο των επιχειρήσεων, η πρότασή μου αυτή θα ξενίσει. Κι όμως. Αυτή την στιγμή απαιτείται ένας συντονισμός. Έτσι κι αλλιώς ο ιδιωτικός μας τομέας είναι εν πολλοίς, κακά τα ψέμματα, κρατικοδίαιτος (είτε λόγω της διαπλοκής του με το ελληνικό δημόσιο είτε λόγω της εξάρτησής του από τα ΕΣΠΑ). Σε αυτήν την κρίσιμη περίοδο, όπου καλούμαστε να απαντήσουμε στο αμείλικτο ερώτημα "Η Ελλάδα με τι αγαθά θα συμμετέχει στο ευρωπαϊκό και στο διεθνές εμπόριο;", δεν είναι δυνατόν το κράτος να μην προσπαθήσει να συντονίσει τις καλές προσπάθειες των ιδιωτών που δεν το βάζουν κάτω, να σταθεί αρωγός σε αυτές, και να τις εντάξει στον προγραμματισμό των δημοσίων επενδύσεων και μάλιστα στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων. Ας επωμιστεί το Υπουργείο Ανάπτυξης το μέγα ερώτημα: Ποιοι κλάδοι πρέπει να ενισχυθούν τα επόμενα πέντε χρόνια; Ποιες επιχειρήσεις εντός αυτών μπορούν να προσφέρουν προτιθέμενη αξία; Ποια δίκτυα επιχειρήσεων υπάρχουν ή μπορούν να δημιουργηθούν προς αυτή την κατεύθυνση. Αυτή την στιγμή, τέτοιες προσπάθειες γίνονται από κάποια Υπουργεία και από οργανισμούς (π.χ. ΕΟΜΜΕΧ). Δεν συντονίζονται όμως μεταξύ τους. Επαφίονται στον πατριωτισμό κάποιων ανθρώπων. Αυτό που απαιτείται είναι ο συντονισμός τους στο πλαίσιο ενός συνολικού πενταετούς οικονομικού προγράμματος για όλη την χώρα και για όλους τους κλάδους - από τον τουρισμό και την μεταποίηση στις βιολογικές καλλιέργειες και την υψηλή τεχνολογία.
4. Ενεργοποίηση της συμμετοχικής οικονομίας
Το θυμάστε το σλόγκαν του Γιώργου Παπανδρέου περί συμμετοχικής δημοκρατίας, τότε που έκανε τα πρώτα βήματά του στην ηγεσία του ΠΑΣΟΚ; Εκείνη την εποχή, επιχειρηματολογούσα ότι η έννοια της συμμετοχικής δημοκρατίας θα παρέμενε κενή περιεχομένου αν δεν επεκτεινόταν στην έννοια της συμμετοχικής οικονομίας. Όπερ και εγένετο: Το σλόγκαν παρέμεινε σλόγκαν. Επειδή δεν είναι η ώρα τώρα να αναφερθούμε εκτενώς στα της συμμετοχικής οικονομίας, θα περιοριστώ σε μερικές σκέψεις. Μεταξύ του κρατικού μηχανισμού και των επιχειρήσεων υπάρχει μια γκρίζα ζώνη όπου κατοικούν άνθρωποι με καλές ιδέες, με μεγάλη ενέργεια, με δημιουργικότητα και με διάθεση για προσφορά που υπερβαίνει το καθαρά οικονομικό ενδιαφέρον. Αυτή η οικονομική και κοινωνική ενέργεια πάει, βασικά, χαμένη. Συμμετοχικές επιχειρηματικές πρωτοβουλίες θα την ενεργοποιούσαν με απρόβλεπτα, αλλά σίγουρα θετικά, αποτελέσματα για την χώρα. Υπό μια άποψη, τέτοιες πρωτοβουλίες θυμίζουν ένα είδος συνεταιρισμού. Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά: Δεν αφορούν απλά συμπράξεις παραγωγών με κοινά συμφέροντα (π.χ. παραγωγών λαδιού), τα οποία αντιπαρατίθενται (ως ένα καρτέλ) στην αγορά των συμφερόντων της υπόλοιπης κοινωνίας (π.χ. των καταναλωτών λαδιού, των υπόλοιπων κλάδων). Αντίθετα, διέπονται από μια ενδογενή «φυσική ισορροπία» από τη στιγμή που σε αυτές συμμετέχουν και παραγωγοί και χρήστες/καταναλωτές. Αυτή η ισορροπία αντίθετων και κοινών συμφερόντων, μαζί με την πρόβλεψη (μερικής) δημόσιας χρηματοδότησης στην βάση μετρήσιμων αποτελεσμάτων, είναι η εγγύηση ότι οι συμμετοχικές επιχειρήσεις δεν θα εκφυλιστούν σε παραδοσιακού τύπου συνεταιρισμούς (παρελθόντων ετών) ή σε ιδιωτικές κρατικοδίαιτες εταιρείες/συμπράξεις. Κλείνω με δύο παραδείγματα: (Α) Δίκτυο παραγωγών βιολογικών προϊόντων, καταναλωτών που αποκτούν προτεραιότητα στην κατανάλωση των προϊόντων αυτών (αλλά και έλεγχο επί της παραγωγικής διαδικασίας) και, τέλος, εξαγωγικών εταιρειών που δραστηριοποιούνται στο εξωτερικό με μια σειρά από σχετικά προϊόντα (π.χ. οινοπαραγωγούς). (Β) Ένα από τα σχολεία που κλείνει το υπουργείο κρατείται ανοικτό από τους καθηγητές και την τοπική κοινωνία. Οι μεν πληρώνονται τον μισθό τους κανονικά από το δημόσιο αλλά αναλαμβάνουν να εισάγουν κενά δαιμόνια στο πρόγραμμα σπουδών (π.χ. επί πλέον μαθήματα γλώσσας, θεάτρου κλπ. όπως κάνουν τα ακριβά σχολειά των Βορείων Αθηναϊκών Προαστίων) με την αρωγή της τοπικής κοινωνίας, του Δήμου κλπ.
Συμπέρασμα
Πολλά πρέπει και μπορούμε να κάνουμε για να βελτιώσουμε τις συλλογικές και ατομικές μας αποδόσεις. Όμως, τίποτα δεν θα  πετύχουμε με περικοπές στις δημόσιες δαπάνες που αφορούν επενδύσεις, μισθούς και θέσεις εργασίας. Ζητούμενο είναι η θεαματική βελτίωση της αποτελεσματικότητας του κράτους και του συντονισμού των επιχειρηματικών κινήσεων. Κι όλα αυτά την ώρα που πασχίζουμε να πείσουμε τους ηγέτες μας (τουλάχιστον) να προσπαθήσουν να βάλουν μυαλό στους ευρωπαίους συναδέλφους τους έτσι ώστε να μην πάνε χαμένες οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες και οι θυσίες όλων, βορείων και νοτίων κατοίκων μιας ηπείρου με λαμπρό παρελθόν, μεγάλες δυνατότητες αλλά και με ένα αποκαρδιωτικά αδύναμο πολιτικό προσωπικό.